Bosna i Hercegovina je zemlja bogate historije. Gdje god da krenemo, nailazimo na kulturno-historijske spomenike koji svjedoče o tom bogatstvu. Jedan od svjedoka svakako su stećci, nadgrobni spomenici koji su jasan dokaz prošlosti naše zemlje, ali i snage i veličine srednjovjekovne Bosanske države.
Osim u BiH, jedan dio „kamenih spavača“, kako ih je nazvao Mehmedalija Mak Dizdar, nalazi se u jugoistočnoj Hrvatskoj, jugozapadnoj Srbiji i sjeverozapadnoj Crnoj Gori. Ovi dijelovi susjednih država ulazili su u sastav srednjovjekovne Bosne.
Stećci su se pojavili u drugoj polovini 12. vijeka, doživjeli vrhunac u 14. i 15, te su se postepeno prestali proizvoditi do sredine 16. vijeka. Prvi put stećci se spominju u putopisu Slovenca Benedikta Kuprešića 1530. godine. No, upravo u to vrijeme je došlo do prekida običaja sahranjivanja ispod stećaka. Klesari stećaka su nosili naziv kovač ili dijak (pisar), a najpoznatiji su bili Grubač i Semorad iz okoline Stoca.
Od 70.000 evidentiranih stećaka na 3.300 lokaliteta, u Bosni i Hercegovini nalazi se oko 60.000, u Hrvatskoj 4.400, u Crnoj Gori oko 3.500 i u Srbiji oko 4.100. Zajednički projekat upravo ove četiri države o stavljanju stećaka na UNESCO-ovu Listu svjetske baštine uspješno je realiziran, te je 15. jula 2016. godine 30 nekropola stećaka upisano na ovu listu. Od ovog broja, 22 nekropole su iz BiH, po tri iz Crne Gore i Srbije, te dvije iz Hrvatske. Ovo su neke od najvećih i najzanimljivijih nekropola u BiH.
Nekropola stećaka Radimlja najpoznatiji je lokalitet stećaka. Nalazi se tri kilometra zapadno od Stoca. Nekropola spada u najvrijednije spomenike srednjovjekovnog perioda u BiH. Karakteristike koje ističu njenu vrijednost su brojnost primjeraka, raznovrsnost i zastupljenost svih osnovnih oblika, relativno visoka umjetnička kvaliteta izrade, bogatstvo plastičnih dekoracija, reljefnih predstava i natpisa koji spominju historijske ličnosti, te sama njena dostupnost i smještaj. Na nekropoli se nalaze 133 stećka, od kojih je 63 ukrašeno.
Nekropola Grčka glavica nalazi se u Glavatičeva, oko 30 kilometara udaljeno od Konjica. Pored makadamskog puta na omanjem uzvišenju pod nazivom Grčka glavica, nalaze se ostaci crkve i nekropola sa stećcima. Spomenuta nekropola se sastoji od 172 stećka i velikog broja grobova bez spomenika. Na ovoj nekropoli se nalaze i ostaci crkve čiji je nastanak moguće okvirno datirati u 12. ili 13. vijek. Porušena je prije druge polovine 14. vijeka. Jedan od spomenika ima i natpis iz kojeg se vidi da je to grob Goisave, žene vojvode Radić Sankovića. Po svom sadržaju ovaj natpis spada među najdragocjenije spomenike svoje vrste u BiH.
Nekropola Kalufi nalazi u podnožju južnih obronaka planine Crvanj kod Nevesinja. Iznad zaseoka Mijatovci, a ispod prahistorijskog naselja na uzvišenju Gradina, na lokalitetu Kalufi smještena je velika nekropola. Na površini od oko 18 dunuma raspoređena su 462 stećka. Ukrasi na nekropoli Kalufi su ograničeni na nekoliko motiva kao što su statusni motivi – mač, štit kao heraldički znak, mač i štap. Od simboličnih motiva – rozeta, polumjesec, plastične polujabuke i krst. Od dekrorativnih motiva ponavljaju se tordirani vijenci i krugovi.
Nekropola Borak, u naselju Burati kod Rogatice, sadrži 212 stećaka, od toga 34 sanduka. Rogatica je u 14. i 15. vijeku bila usko vezana za utvrđenje Borač, i za njegove gospodare Radinoviće, odnosno Pavloviće, koji su u 15. vijeku držali u svojoj vlasti cijeli kraj od izvora rijeke Bosne do Drine, uključujući trg u Rogatici. Po tom gradu jedno vrijeme, tokom prvih godina osmanske vlasti i sam trg Rogatica nazivao se Borač (Bazar Borač). Razrušeni grad u kojem su bili dvorovi Pavlovića leži iznad lijeve obale rijeke Prače, uz današnje selo Varošište.
Nekropola stećaka Maculje kod Novog Travnika nije najpoznatija nekropola, ali je definitivno jedna od najljepših u Bosni i Hercegovini. Nekropola je od Travnika udaljena 20 kilometara i nalazi se na putu Novi Travnik – Gornji Vakuf, na područiju Rostova, a u narodu je poznata i kao „Kameni svatovi”. Nekropola se sastoji od 101 stećka i 16 krstova. Stećci su bogati raznim ukrasima. Na njima se pojavljuju jabuke ili okrugla ispupčenja koja predstavljaju vrstu vojnog reda – topdžije. Također se često pojavljuju rozete, ljudski likovi s raširenim rukama, krstovi i polumjesec.
Nekropola Dugo polje Blidinje sadrži 150 stećaka. Ukrašena su 32 stećka, a od ukrasa najzastupljenije su rozete, koje se pojavljuju ukupno 34 puta. Najzanimljiviji su figuralni prikazi među kojima se izdvajaju tri spomenika i ne pojavljuju se nigdje drugo na stećcima. S lijeve strane plohe stoji muškarac. Desno od njega stoji još jedan, koji je ruke koso podigao prema glavi prvog. Iza ovog su još dva ili tri muškarca s rukama podignutim na isti način. Nije jasno šta je smisao ove neobične scene.
Nekropola Bijača nalazi se pored ceste Ljubuški – Vid, u neposrednoj blizini naselja Donja Bijača, udaljenom sedam kilometara od Ljubuškog. Nekropola broji 33 stećka, a pripisuju se porodici knezova Rupčića. Dobro su obrađeni i očuvani. Najbrojniji su motivi povijene lozice s trolistovima, potom križevi i štitovi s mačevima, a onda slijede vrpce, arkade, predstave pojedinačnih ljudskih figura i scene kola i lova. Nekropola ima posebnu likovnu vrijednost.
Nekropolu Umoljani čine više cjelina raspoređenih na lokalitetima Dolovi i Crkvina s lijeve i desne strane puta prije ulaska u selo Umoljane na planini Bjelašnici. Većina stećaka izrađeni su od lokalnog kamena. Znatan broj stećaka ukrašavaju realistička i simbolička obilježja (tordirana vrpca, dvostruka vrpca od cik-cak linija, linije rađene u vidu reljefnih ispupčenja i udubljenja, loza sa trolistom, loza sa spiralama, stilizirani križ, latinski križ, štit, mač, krug i figuralna predstava kola, tj. posmrtnog kultnog plesa, zatim predstava stiliziranog stabla sa dva para spiralnih zavoja koji se simetrično povijaju te ukras rozete).
Nekropola stećaka Boljuni nalazi se u mjestu Boljuni, 12 kilometara jugozapadno od Stoca. Na nekropoli je očuvano 269 stećaka. Na boljunskim je stećcima najčešći ukras križ, a potom povijena lozica sa trolistom (motiv je karakterističan za cijelu Hercegovinu), štit s mačem, kao i rozete, potom razne bordure, polumjesec, scene lova, turniri, kola… U sklopu nekropole nalazi se grob čuvenog vojvode Vlatka Vukovića na čijem križu piše: ”Ase leži dobri čoek Vlatko Vuković”. Vlatko je prvi pobijedio Osmanlije kod Bileće 27. augusta 1388. godine. Umro je 1392. godine. Veliki je vojvoda iz kuće Kosača, osoba od povjerenja kralja Tvrtka.
