Najstariji historijski spomenik u Banjoj Luci i svojevrsni dragulj ovog grada je tvrđava Kastel. Bedemi Kastela smješteni su u centru Banje Luke na lijevoj obali Vrbasa i vjekovima svjedoče o svim (ne)srećama koje su prešle preko ovog prostora. Danas je tvrđava Kastel spomenik prve kategorije.
Iako ne postoje pouzdani podaci o preciznom vremenu nastanka, arheolozi potvrđuju da su na području ove tvrđave nađeni ostaci neolitskog gradinskog naselja. Mnoge okolnosti upućuju na zaključak da se upravo tu nalazilo rimsko naselje Castra.
Rimljani su bili izloženi čestim nasrtajima varvarskih naroda, a imali su dovoljne jake razloge da brane cestu koja je prolazila kotlinom Vrbasa. U prilog ovakvim tvrdnjama idu i arheološki nalazi koji su pronađeni na prostoru današnjeg Kastela, a odnose se na rimsku keramiku, novac i građevinarstvo.
Posebno važan nalaz je antički žrtvenik posvećen bogu Jupiteru pronađen 1885. godine prilikom gradnje mosta preko Crkvene. U bosanskoj srednjovjekovnoj državi postojao je Vrbaški grad, koji se po nekim pretpostavkama nalazio na mjestu današnjeg Kastela. Intezivna izgradnja Kastela počinje za vrijeme turske okupacije i vladavine Ferhad paše Sokolovića. Pored ovog utvrđenja, on gradi i niz drugih objekata orijentalnog tipa.
Ferhad paša Sokolović na mjestu današnjeg Kastela prvo gradi svoju utvrđenu tophanu (arsenal), da bi, desetak godina kasnije, tophana prerasla u pravi utvrđeni grad s kulama i tabijama, koje je neprestano dograđivao.
Tvrđava, a s njom i grad Banja Luka, posebno dobijaju na značaju za vrijeme Austro-ugarsko-turskih ratova kao važan geostrateški centar. Od vanjskih zidina do unutrašnjih objekata, gotovo svaki kamen Kastela priča neku svoju priču, kako o prošlosti, tako i o sadašnjosti.
Nažalost, decenijama zanemarivan, dio Kastela je potpuno oronuo i devastiran, te se čeka završetak projekta njegove restauracije kako bi zasijao starim sjajem. Drugi dio je obnovljen, zahvaljujući naporima gradskih vlasti i finansijskoj pomoći iz EU fondova.
U tom revitalizovanom dijelu je i Kamena kuća, odnosno muzej s dvorištem, koji opet može da bude nezaobilazan motiv s banjalučih razglednica. Unutar zidina Kastela se nalazi i rimski sarkofag, zatim rimski miljokaz sa nekadašnjeg puta Salona – Servitium, ljetna pozornica, igralište za djecu, ugostiteljski sadržaji…
