Najstariji historijski spomenik u Banjoj Luci i svojevrsni dragulj ovog grada je tvrđava Kastel. Bedemi Kastela smješteni su u centru Banje Luke na lijevoj obali Vrbasa i vjekovima svjedoče o svim (ne)srećama koje su prešle preko ovog prostora. Danas je tvrđava Kastel spomenik prve kategorije.
Iako ne postoje pouzdani podaci o preciznom vremenu nastanka, arheolozi potvrđuju da su na području ove tvrđave nađeni ostaci neolitskog gradinskog naselja.
– Mnoge okolnosti upućuju na zaključak da se upravo tu nalazilo rimsko naselje Castra. Rimljani su bili izloženi čestim nasrtajima varvarskih naroda, a imali su dovoljne jake razloge da brane cestu koja je prolazila kotlinom Vrbasa. U prilog ovakvim tvrdnjama idu i arheološki nalazi koji su pronađeni na prostoru današnjeg Kastela, a odnose se na rimsku keramiku, novac i građevinarstvo. Posebno važan nalaz je antički žrtvenik posvećen bogu Jupiteru pronađen 1885. godine prilikom gradnje mosta preko Crkvene – objašnjavaju u Turističkoj organizaciji Banje Luke.
U bosanskoj srednjovjekovnoj državi postojao je Vrbaški grad, koji se po nekim pretpostavkama nalazio na mjestu današnjeg Kastela. Intezivna izgradnja Kastela počinje za vrijeme turske okupacije i vladavine Ferhad paše Sokolovića. Pored ovog utvrđenja, on gradi i niz drugih objekata orijentalnog tipa.
– Ferhad paša Sokolović na mjestu današnjeg Kastela prvo gradi svoju utvrđenu tophanu (arsenal), da bi, desetak godina kasnije, tophana prerasla u pravi utvrđeni grad s kulama i tabijama, koje je neprestano dograđivao – naveli su u banjalučkoj Turističkoj organizaciji.
Tvrđava, a s njom i grad Banja Luka, posebno dobijaju na značaju za vrijeme Austro-ugarsko-turskih ratova kao važan geostrateški centar.
Od vanjskih zidina do unutrašnjih objekata, gotovo svaki kamen Kastela priča neku svoju priču, kako o prošlosti, tako i o sadašnjosti. Nažalost, decenijama zanemarivan, dio Kastela je potpuno oronuo i devastiran, te se čeka završetak projekta njegove restauracije kako bi zasijao starim sjajem.
Drugi dio je obnovljen, zahvaljujući naporima gradskih vlasti i finansijskoj pomoći iz EU fondova. U tom revitalizovanom dijelu je i Kamena kuća, odnosno muzej s dvorištem, koji opet može da bude nezaobilazan motiv s banjalučih razglednica.
Unutar zidina Kastela se nalazi i rimski sarkofag, zatim rimski miljokaz sa nekadašnjeg puta Salona – Servitium, ljetna pozornica, igralište za djecu, ugostiteljski sadržaji…